Γράφει η Φωτεινή Τσιτσώνη - Καβάγια
Εκπαιδευτικός
Οι άνθρωποι συνήθως δένονται με τον τόπο όπου γεννιούνται και μεγαλώνουν, καθώς και με τα ιδιαίτερα στοιχεία όπου τον απαρτίζουν, όπως το φυσικό του περιβάλλον, το ιστορικό του παρελθόν, τα ήθη και έθιμά του, τη νοοτροπία των κατοίκων του, την τέχνη, την ανάπτυξη, όλα δηλ. αυτά που αποτελούν και δημιουργούν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία και τον πολιτισμό της κάθε περιοχής.
Η ξεχωριστή ταυτότητα του δικού μας τόπου είναι άρρηκτα δεμένη με την εικόνα, τη γεύση και τη μυρωδιά του ευλογημένου ελαιόδεντρου, που αποτελεί πηγή ζωής για πολλούς από τους κατοίκους, που κατοικούν εδώ.
Δέντρο αειθαλές και αιωνόβιο, χαρακτηριστικό της ελληνικής και μεσογειακής φύσης, που αγαπάει τον ήλιο και τη ζέστη, γι’αυτό κι ευδοκιμεί σε μεσογειακές χώρες, που έχουν κλίμα γλυκό όπως η Ελλάδα, η Ισπανία, η Ιταλία.
Είναι του «Ήλιου η Θυγατέρα», όπως την ονόμασε ο Κωστής Παλαμάς.
Κάθε Απρίλη και Μάη ανθίζει γεμίζοντας από άσπρα λουλουδάκια, ενώ το Νοέμβρη οι καρποί της έχουν ωριμάσει, και τότε αρχίζει και το μάζεμα αυτών για την παραγωγή του ευλογημένου λαδιού.
«Τ’ Απριλιού κάθε σταλαματιά κι ένα βαρέλι λάδι!», λέει πολύ σοφά ο λαός μας.
Πρωτοεμφανίστηκε ως αγριελιά, στην ανατολική Μεσόγειο, εκεί όπου αναπτύχτηκαν αρχαίοι πολιτισμοί.
Στα μινωικά χρόνια, η ελαιοκομία ήταν η σημαντικότερη πηγή πλούτου για την Κρήτη, όπως επιβεβαιώνεται από τα τεράστια πιθάρια λαδιού που βρέθηκαν στις αποθήκες των ανακτόρων της Κνωσού.
Η ελιά κατάγεται από την αγριελιά. Φτάνει σε ύψος 8 ως και 20μ. Όσο μεγαλώνει ο κορμός της σκουραίνει. Τα φύλλα της είναι λογχοειδή, στενά και μακρουλά, με χρώμα σκούρο πράσινο στο επάνω μέρος και ασημί στο κάτω.
Στην πατρίδα μας μεγάλοι ελαιώνες υπάρχουν στην Κρήτη, στην Καλαμάτα, στη Λέσβο, στα Επτάνησα και στην περιοχή μας.
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως την ελιά την πρωτοέφερε στην Ελλάδα η «Γλαυκώπιις θεά Αθηνά», η θεά της σοφίας, του πολέμου, αλλά και του πολιτισμού και των τεχνών. Η ελιά ήταν το ιερό της δέντρο. Γνωστή, άλλωστε είναι και η διαμάχη της με τον Ποσειδώνα στον ιερό βράχο της Ακρόπολης , επειδή και οι δύο θεοί διεκδικούσαν την Αθήνα, να την πάρουν υπό την προστασία τους κατά την οποία διαμάχη η θεά χάρισε στην πόλη μια αγριελιά, ενώ ο Ποσειδώνας χτύπησε με την τρίαινά του τον ιερό βράχο από όπου ανέβλυσε νερό.
Η παράδοση λέει πως η ελιά, που χάρισε η θεά Αθηνά στους Αθηναίους, (οι οποίοι ευχαριστημένοι από το δώρο της, έδωσαν στην πόλη τους το όνομά της θεάς και την ονόμασαν Αθήνα), διατηρήθηκε στο Ερέχθειο, όπου υπήρχε ο τάφος του Κέκροπα, του βασιλιά που πήρε την απόφαση να εμπιστευτεί την πόλη στην Αθηνά και που αφιέρωσε σ’ αυτή το πρώτο της ξόανο (άγαλμα) από ξύλο ελιάς. Και μάλιστα η παράδοση αναφέρει πως όταν το 480 π.Χ., οι Πέρσες κυρίεψαν την Ακρόπολη έκαψαν αυτή την ελιά, αλλά το δέντρο με τρόπο θαυμαστό πέταξε αμέσως ξανά βλαστάρια.
Υπήρχε ακόμα στην Αθήνα ένας μεγάλος ελαιώνας μεταξύ Ακαδημίας και Ιεράς Οδού και Κηφισού ως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπου οι ελιές του θεωρούνταν ιερές και ήταν οι ελιές της Θεάς Αθηνάς. Τις ονόμαζαν «Μορίες», και με νόμο του κράτους απαγορευόταν η κοπή τους, ενώ κάθε παρανομία τιμωρούνταν με θάνατο. Από το λάδι των ελιών αυτών γέμιζαν τους Παναθηναϊκούς Αμφορείς, που δίνονταν ως έπαθλα στους νικητές των Παναθηναίων (τα Παναθήναια ήταν η πιο σημαντική γιορτή της αρχαίας Αθήνας προς τιμή της Θεάς Αθηνάς και τελούνταν δυο φορές το χρόνο). Και μάλιστα το λάδι αυτό των Παναθηναϊκών Αμφορέων, που έπαιρναν οι νικητές ήταν αρκετό, ώστε οι εισπράξεις των από την πώλησή του τους έκανε πλούσιους!
Οι νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων στεφανώνονταν με τον κότινο, ένα στεφάνι καμωμένο από αγριελιά;, ενώ οι άποικοι όταν αναζητούσαν καινούρια πατρίδα έπαιρναν μαζί τους και κλωνάρια ελιάς.
Στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα απεικονιζόταν η διαμάχη Αθηνάς και Ποσειδώνα, ενώ πίσω από τις μορφές των θεών διακρινόταν ένα δέντρο ελιάς.
Ο Οδυσσέας Ελύτης λέει: «Χωρίς την ελιά το ελληνικό τοπίο θα ήταν πιο φτωχό και οι Έλληνες καλλιτέχνες και ποιητές θα είχαν χάσει μια μοναδική πηγή έμπνευσης!», αφού το ευλογημένο αυτό δέντρο υπήρξε πραγματικά πηγή έμπνευσης για τους φιλότεχνους.
Ένας νεότερος χριστιανικός μύθος θέλει την ελιά ευλογημένη από το Χριστό.
Κάποτε που οι Εβραίοι κυνηγούσαν το Χριστό κι αυτός δεν έβρισκε πουθενά ησυχία, κάθισε κάτω από μιαν ελιά και ακούμπησε στον κορμό της να ξεκουραστεί. Από τη λύπη του τα δάκρυα κυλούσαν σαν δροσοσταλίδες από τα μάτια του και πότισαν τη ρίζα της ελιάς. Και λένε πως από τότε η ελιά είναι δέντρο ευλογημένο. Άλλωστε ο Χριστός αγαπούσε να προσεύχεται πάντα στο Όρος των Ελαιών, που ήταν κατάφυτο από ελιές, όπου προσευχήθηκε και για τελευταία φορά λίγο πριν από τη σύλληψή του και από εκεί μάλιστα παρέδωσε στους μαθητές του και την Κυριακή Προσευχή (Πάτερ ημών), όταν εκείνοι του ζήτησαν να τους καθοδηγήσει σχετικά με το πώς πρέπει να προσεύχονται.
Είμαι του Ήλιου η θυγατέρα
η πιο απ’ όλες ξακουστή,
χρόνια η αγάπη του πατέρα
σ’ αυτόν τον κόσμο με κρατεί.
Όσο να γείρω νεκρωμένη,
Αυτόν το μάτι μου ζητεί.
Είμαι η ελιά η τιμημένη!
Όπου κι αν λάχω κατοικία
δεν μ’ απολείπουν οι καρποί.
Ως τα βαθιάς μου γηρατεία
δε βρίσκω στη δουλειά ντροπή.
Μ’ έχει ο Θεός ευλογημένη
κι είμαι γεμάτη προκοπή.
Είμαι η ελιά η τιμημένη!
…….
Εδώ, στον ίσκιο μου από κάτω
Ήρθε ο Χριστός ν’ αναπαυθεί
κι ακούστηκε η γλυκιά λαλιά του
λίγο προτού να σταυρωθεί.
Το δάκρυ του δροσιά αγιασμένη
έχει στη ρίζα μου χυθεί.
Είμαι η ελιά η τιμημένη!
Και φως πραότατο χαρίζω
εγώ στην άγρια τη νυχτιά.
τον πλούτο εγώ δεν τον φωτίζω,
συ μ’ ευλογείς φτωχολογιά.
Κι αν απ’ τον άνθρωπο διωγμένη
μα φέγγω μπρος στην Παναγιά. Είμαι η ελιά η τιμημένη!
Κωστής Παλαμάς
«Από το θέρο ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές», λέει ο λαός. Και πραγματικά μετά το θερισμό και τη διαδικασία που ακολουθεί, για να γίνει το σιτάρι αλεύρι, συνεχίζονται οι δουλειές του αγρότη για την καλλιέργεια και τη συγκομιδή των καλοκαιρινών καρπών, ενώ ακολουθεί ο τρύγος, που απαιτεί πολλά εργατικά χέρια (θέρος, τρύγος, πόλεμος), ώσπου αρχίζει το μάζεμα της ελιάς στους ελαιώνες.
Παλιά, για να βγει το λάδι, οι παραγωγοί ακολουθούσαν μια πολύ δύσκολη διαδικασία.
Αφού μάζευαν τον καρπό, τον μετέφερναν στο παραδοσιακό λιοτρίβι, όπου υπήρχε μια μεγάλη πέτρινη λεκάνη, με μια τεράστια στρογγυλή πέτρα, που την κινούσε ένα μουλάρι, όπου οι ελιές αλέθονταν και πολτοποιούνταν. Τον πολτό τον έβαζαν σ’ ένα ύφασμα μάλλινο, τον «μποξά», που τον δίπλωναν και τον τοποθετούσαν σε μια μηχανή, που τον έσφιγγε κι έτσι έβγαινε το λάδι. «Η σφίξη βγάζει το λάδι!».
«Η ελιά δεν έχει γεράματα», λέει πάλι χαρακτηριστικά ο λαός , δηλ. η ελιά είναι δέντρο αιωνόβιο, αλλά όσα χρόνια κι αν περάσουν και ζήσει, πάντα κάνει και δίνει καρπούς.
«Βάλε ελιά για το παιδί σου και συκιά για τη ζωή σου», δηλ. η ελιά αργεί να δώσει καρπούς, ενώ η συκιά πολύ γρήγορα. Παραλλαγή αυτής της παροιμίας είναι και το: «Ελιές απ’ τον πατέρα σου κι αμπέλιν απ’ τα χέρια σου!».
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι μητέρες συνήθιζαν να χτυπούν στην πλάτη τα παιδιά τους μ’ ένα κλωνάρι ελιάς, λέγοντάς τους: «Χρόνια πολλά σαν την ελιά!», επειδή ακριβώς η ελιά ζει πολλά χρόνια, εύχονταν να ζήσουν και τα παιδιά τους χρόνια πολλά σαν αυτή.
«Μήδ’ ελιά χωρίς ξεράδι, μήδ’ άνθρωπος δίχως ψεγάδι», δηλ. όπως όλα τα δέντρα, έτσι κι οι ελιές έχουν ξεράδια, έτσι και οι άνθρωποι έχουν ελαττώματα.
Κι είναι άπειρες οι παροιμίες που με τόση σοφία έχει πει ο λαός μας για το ευλογημένο αυτό δέντρο.
Η αρχαιότερη ελιά στη Γη είναι ένα διατηρητέο Μνημείο της Φύσης στο χωριό Βούβες Χανίων στην Κρήτη. Μετράει 2.500 χρόνια ζωής και είναι ως και σήμερα θαλερή και καρποφόρα.
Αξίζει να σημειωθεί πως από αυτό το δέντρο έγινε και ο κότινος με τον οποίο στεφανώθηκε ο νικητής του Μαραθωνίου στους Ολυμπιακούς του 2004.