H EΞΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΚΑΙ Η ΑΠΗΧΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΟΥΣ ΞΕΝΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ" ολόκληρη η επετειακή ομιλία του Μιχάλη Κοτίνη στην 9η συνάντηση των Απογόνων των Ελεύθερων Πολιορκημένων

Το MessolonghiNews δημοσιεύει κατόπιν παράκλησης πολλών αναγνωστών μας την ομιλία με θέμα: «H EΞΟΔΟΣ    ΤΟΥ   ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ  ΚΑΙ Η ΑΠΗΧΗΣΗ  ΤΗΣ ΣΤΟΥΣ   ΞΕΝΟΥΣ   ΙΣΤΟΡΙΚΟΥΣ  ΤΗΣ  ΕΠΟΧΗΣ»,  του δικηγόρου, Μιχάλη Κοτίνη στην 9^η Συνάντηση των Απογόνων των Ελεύθερων Πολιορκημένων που έγινε την Παρασκευή 31 Μαρτίου 2017 στο Μεσολόγγι στα πλαίσια των εκδηλώσεων για την 191^η Επέτειο της ηρωικής Εξόδου.

                                              

Την εβδομάδα που πέρασε (σ.σ. 25 Μαρτίου)  το ΄Εθνος ολόκληρο γιόρτασε τα 196 χρόνια  από την  επανάσταση του Γένους που οδήγησε  μέσα από ανείπωτες  θυσίες και ολοκαυτώματα  στην ανάκτηση  της εθνικής ελευθερίας .

Σήμερα  βρισκόμαστε  εδώ , κοντά στο χώρο  εξόρμησης των ελεύθερων πολιορκημένων ,  για να  τιμήσουμε , ακόμη μια φορά , τη μνήμη  του κορυφαίου γεγονότος  του απελευθερωτικού  Αγώνα «του ενδοξοτάτου κατά ξηράν  μεγαλουργήματος της όλης επανqστάσεως » , κατά τον εθνικό μας ιστορικό .   Αυτό  που  ονομάσθηκε   και νοηματοδοτείται   με  τις   λέξεις « Η ΕΞΟΔΟΣ  ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ » .

Από την έξοδο μεσολάβησαν πρωτοφανούς εκτάσεως αλλαγές στο τόπο μας  και στο κόσμο  γενικώτερα , πολλά  γεγονότα  θεωρούμενα  τεράστιας σημασίας για την  εποχή τους ξεχάστηκαν,  και όμως το « ενδοξότατον  μεγαλούργημα » ,  όχι μόνον επιβιώνει στη συλλογική μνήμη του ΄Εθνους  αλλά εξακολουθεί  να συγκινεί  με την ίδια ένταση  τις συνειδήσεις  των ελεύθερων  ανθρώπων .

Με ένα στοιχείο  προσωπικής αναπόλησης  ανατρέχω  στην εποχή των χρόνων μου στη παλαμαϊκή  σχολή όταν με δέος   μετείχαμε  ή παρακολουθούσαμε την επιβλητική   επιμνημόσυνη  πομπή  με την εικόνα της εξόδου ιδία τη νύκτα του Σαββάτου του Λαζάρου να διασχίζει  την ιερή πόλη και να  καταλήγει στα Ηρώα . Είναι αλήθεια  ότι η πάροδος του χρόνου αμβλύνει  την ιεροπρέπεια  της εκδήλωσης ίσως και διότι  η κάθε γενιά  προσλαμβάνει και αξιολογεί  με τον δικό της τρόπο   το μεγάλο ιστορικό γεγονός . 

Ως γνωστόν πάρα πολλά είναι  τα βιβλία και γενικώτερα οι δημοσιεύσεις ελλήνων  και ξένων για την ελληνική επανάσταση .

Η ιστορικός Λουκία Δρούλια το 1974  εξέδωσε κατάλογο δημοσιευμάτων κάθε μορφής  βιβλίων , φυλλαδίων, προγραμμάτων θεάτρου, ακόμη και παρτιτούρες μουσικών έργων  τα οποία εκδόθηκαν  από το 1821 έως το 1833  και είναι έργα ξένων οι οποίοι ενεπνεύσθησαν από τον πόλεμο της ελληνικής ανεξαρτησίας . Σε 2.095 ανέρχονται τα πάσης φύσεως δημοσιεύματα .  Πάρα πολλά εξ αυτών αφορούν την έξοδο του Μεσολογγίου . Η απαρίθμηση μόνο θα ξεπερνούσε τα χρονικά όρια της σημερινής παρουσίασης .

Περιορίζομαι, λοπόν, να  αναφερθώ στους ξένους οι οποίοι ασχολήθηκαν και έγραψαν για την  ελληνική επανάσταση και ειδικώτερα για την έξοδο είτε λίγο  μετά , ευρισκόμενοι στην αλλοδαπή , είτε μετά αρκετά χρόνια αλλά ζήσαντες  στον τόπο μας κατά την εξιστορούμενη περίοδο .  

Πρόκειται για τους ξένους Auguste  Fabre ,  John Comstock , Samuel Gridley Howe ,  Thomas Gordon , George  Finley  και  Prokesch – Osten .

Πριν υπεισέλθω στην αφήγηση των πέντε ιστορικών κρίνω  σκόπιμο να αναφερθώ  με λίγα λόγια στην κατάσταση  που επικρατούσε τότε στην Ευρώπη .

Το Συνέδριο  της  Βιέννης  το 1815  απέβλεπε  στην αναδιοργάνωση των ευρωπαϊκών πραγμάτων και τον αναπροσδιορισμό των ευρωπαϊκών  συνόρων και  πολιτευμάτων που είχαν ανατραπεί  από τους πολέμους  της γαλλικής επανάστασης και της ναπολεόντειας  περιόδου .

Πριν αποχωρήσουν οι τρεις  μονάρχες – Αυστρίας , Πρωσίας, Ρωσίας – ίδρυσαν την Ιερά Συμμαχία . Σκοπός να διατηρήσουν  την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ  των ευρωπαϊκών κρατών όπως είχε  διαμορφωθεί με τις συνθήκες που είχαν υπογράψει . Είναι προφανές  ότι παρά τον τίτλο Ιεράς  στην πραγματικότητα απέβλεπε  σε συμμαχία  καταστολής  κινημάτων ανατροπής  των απολυταρχικών καθεστώτων που είχαν καθορισθεί με τις προαναφερθείσες συνθήκες.

Η απροσδόκητη είδηση της ένοπλης εξέγερσης του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδαβία έφθασε  στην πόλη του Λαϋμπαχ  στις 19 Μαρτίου 1821 όπου βρίσκονταν συγκεντρωμένοι οι εκπρόσωποι της Ιερής Συμμαχίας για να κρίνουν και να δικάσουν τους λαούς  που επαναστατούσαν .

Γι’ αυτό  και οι  τότε λόγιοι της χώρας οι οποίοι  συνέβαλαν στη σύνταξη του πρώτου Συντάγματος  της Επιδαύρου έκλεισαν τις εργασίες της Συνέλευσης με τη διακήρυξη της Εθνικής Συνελεύσεως της 15^ης  Ιανουαρίου 1822 , όπου , μεταξύ άλλων διακήρυξαν : 

« Ο κατά των Τούρκων πόλεμος ημών, μακράν  του να στηρίζηται εις αρχάς τινάς δημαγωγικάς  και στασιώδεις ,  ή ιδιοφελείς μέρους τινός του  σύμπαντος Ελληνικού ΄Εθνους σκοπούς, είναι πόλεμος εθνικός, πόλεμος Ιερός,  Πόλεμος , του οποίου η μόνη αιτία είναι η ανάκτηση των δικαίων της προσωπικής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής , τα οποία, ενώ την σήμερον όλοι οι  ευνομούμενοι και γειτονικοί λαοί της Ευρώπης τα χαίρουσιν , από ημάς μόνον η σκληρά και απαραδειγμάτιστος  των Οθωμανών  τυραννία  επροσπάθησε με βίαν ν’ αφαιρέση , ...  » .

Με τη Διακήρυξη  αυτή οι συντάκτες απευθύνονταν στον ελληνικό λαό αλλά κυρίως  προς τον πολιτισμένο  κόσμο για να τον διαβεβαιώσουν ότι ο ξεσηκωμός έχει χαρακτήρα πολέμου εθνικού και ιερού και δεν έχει καμιά σχέση  με κινήματα ανατροπής καθεστώτων.

Εναντίον  λοιπόν του γενικού πνεύματος που επικρατούσε επισήμως στην Ευρώπη , οι ΄Ελληνες  διαχώριζαν τη θέση τους, διακηρύσσοντας  ότι η επανάσταση  αποβλέπει  στην αποτίναξη  του οθωμανικού  ζυγού γιατί οι ΄Ελληνες αποτελούσαν  ξεχωριστή εθνική οντότητα .

Μέσα  στο γενικώτερο  αυτό πλαίσιο  η αποψινή παρουσίαση  αποβλέπει να διερευνήσει πως οι προαναφερθέντες ξένοι ιστορικοί  προσέλαβαν και πως προέβαλαν  το κοσμοϊστορικό γεγονός της Εξόδου του Μεσολογγίου .

Πρώτος χρονικά και όχι μόνο υπήρξε ο γάλλος ιστορικός Αύγουστος Φαμπρ. Το 1827 , επόμενο έτος  της εξόδου , εξέδωσε στο Παρίσι βιβλίο με  τίτλο  «Histoire du siège de Missolonghi »  που κατ’ ακριβή μετάφραση αποδίδεται « Η Ιστορία της Πολιορκίας του Μεσολογγίου»  ΄Όπως είναι  γνωστό το βιβλίο αυτό μετέφρασε με άκρα επιτυχία η αγαπημένη μας, αλλησμόνητη Ακακία Κορδόση , η οποία προέταξε πολύ ενδιαφέρον κατατοπιστικό  και ενημερωτικό κείμενο και συνόδευσε τη μετάφραση με ενημερωτικά  σχόλια . Προηγουμένως το 1857 το βιβλίο αυτό  είχε μεταφράσει στα ελληνικά ο τότε φοιτητής νομικής  Συμεών Ζορμπάς . Εκδόθηκε  με  δαπάνες  Δημητρίου Καψάλη . Ας μου επιτραπεί να σημειώσω για λόγους τοπικής ιστορίας ότι σε μια από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου  οι δύο Μεσολογγίτες καταχωρούν την εξής συγκινητική δήλωση : « Αγγέλλεται προς το Πανελλήνιον, ότι αι χρηματικαί  συνδρομαί του βιβλίου τούτου θέλουσι χρησιμεύσει ως αρχή και πρώτη συνεισφορά εις διόρυξιν της αύλακος  Μεσολογγίου » .

Η μετάφραση της Ακακίας γραμμένη στο σύγχρονο λόγο υπερέχει για τη  ζωντάνια και αμεσότητα  της αφήγησης και  τα αποσπάσματα που θα χρησιμοποιήσω  προέρχονται  από αυτή  .

Η  μετάφραση αυτή υπερέχει και για ένα πολύ σημαντικό λόγο. ΄Εχει πληρότητα . Ο  Φαμπρ  προτάσσει της εξιστόρησης μία σημαντικής αξίας εισαγωγή  από 60 σελίδες και ένα υστερόγραφο από 9 σελίδες , έναντι 321  σελίδων του όλου έργου, πέραν των αποδεικτικών εγγράφων . Η εισαγωγή αυτή , το υστερόγραφο και το προοίμιο  του συγγραφέα δεν έχουν  μεταφρασθεί  από το Ζορμπά .

Το έργο του Φαμπρ είναι , καθόσον γνωρίζω , η μοναδική  μονογραφική  διερεύνηση και εξιστόρηση  από ξένο  ενός μόνου περιστατικού της ελληνικής επανάστασης , εκτός της  ναυμαχίας του Ναυαρίνου. Αλλά η ναυμαχία αυτή δεν ήταν έργο ελλήνων και  η ενασχόληση με αυτή αποτελεί συγχρόνως και  συμβολή  στη συγγραφή  της ναυτικής ιστορίας των κρατών που έλαβαν μέρος σε αυτή .

Η μοναδική αυτή επιλογή αποτελεί συγχρόνως και απόδειξη ότι ο Φαμπρ εντόπισε και  αξιολόγησε την έξοδο του Μεσολογγίου , ευθύς εξ αρχής ,  ως ένα κορυφαίο  γεγονός της όλης ελληνικής επανάστασης που δικαιολογεί να καταστεί αντικείμενο   αποκλειστικής σπουδής.

Ο Αύγουστος Φάμπρ  είχε κλασική μόρφωση και  ασχολήθηκε από νέος με την ποίηση και τη δημοσιογραφία . Αργότερα  ενθουσιάστηκε από την Ελληνική Επανάσταση  και πήρε μέρος στο φιλελληνικό κίνημα . Μαζί με τον αδελφό του Βικτορέν Φαμπρ ίδρυσε την  εφημερίδα « Βήμα » που έγινε το όργανο της  φιλελεύθερης  παράταξης της Γαλλίας .

Ο συγγραφέας στο  προοίμιο δηλώνει ότι η αβεβαιότητα και αντιφατικότητα των θολών ειδήσεων που κυκλοφορούσαν με τις εφημερίδες για την πολιορκία τον ανάγκασαν να προσφύγει  σε έλληνες  που βρίσκονταν στο Παρίσι και που είχαν την καλωσύνη να τον εφοδιάσουν με αυθεντικά ντοκουμέντα  και έγκυρες πληροφορίες για τη  διεξαγωγή του αγώνα . Γι’ αυτό  ευχαριστεί  τον  Δημήτριο γυιό του πρίγκηπα Μουρούζη , τον επιφανή  Κοραή και τους  Πιτσίπιο και Φορναράκη.  Στο κείμενο  παραπέμπει συχνά στην εφημερίδα  « Ελληνικά Χρονικά » .

Αρχίζει την εισαγωγή με τη φράση « Η είδηση  για την Ελληνική Επανάσταση έκανε ολόκληρη την Ευρώπη να σκιρτήσει »  . Θεωρεί ότι δεν οφείλουμε ευγνωμοσύνη  στην Ελλάδα, μόνο για τους αρχαίους  αλλά και για τις υπηρεσίες που προσφέρουν οι σημερινοί έλληνες οι οποίοι « βγαίνοντας από τις αλυσίδες και στο χείλος του τάφου, έγιναν οι παιδαγωγοί  της οικουμένης » . Εμπνεόμενος από φιλελεύθερες αρχές , οι οποίες  απέβλεπαν στην παγίωση των πολιτικών  ελευθεριών και αντιμαχόμενος το πνεύμα της Ιεράς   Συμμαχίας διακηρύσσει , ότι οι τότε κυρίαρχοι όφειλαν  να αναγνωρίσουν και να βοηθήσουν αμέσως την Ελληνική  κυβέρνηση . Αντιθέτως ενώθηκαν για να καταδικάσουν την  Ελλάδα . Κατηγορεί τους συμπατριώτες του γάλλους για αδιαφορία ενώ ένα  μεγάλος μέρος του λαού της Γερμανίας ενδιαφέρεται  για την υπόθεση των Ελλήνων . Αντικρούει σειρά άδικων κατηγοριών κατά της  Ελλάδος.

Περί το τέλος  της εισαγωγής προβαίνει σε μια θλιβερή διαπίστωση και γράφει : Αμέσως μετά την αρχή της επανάστασης πρόβλεψα ( κι αυτό ήταν εύκολο ) πως οι  ΄Ελληνες , θαυμάσιοι στον πόλεμο στα βουνά ενάντια σε άτακτες ορδές, δεν είχαν τίποτα  να φοβηθούν από τους Τούρκους, αλλά πρόβλεψα επίσης πως οι υπουργοί της Ιεράς Συμμαχίας θα  ‘βρίσκαν τον  τρόπο να τους αντιτάξουν τακτικό στρατό και πως, στο εξής, μόνο με τακτικά σώματα στρατού θα  μπορούσαν οι ΄Ελληνες ν’ ανταπεξέλθουν χωρίς μεγάλες ζημιές .

Γι΄ αυτό ο συγγραφέας ζητάει τη σύσταση οργανωμένης κεντρικής διοίκησης , ανεξάρτητης της προσωπικής επιρροής των κατά τόπους καπετανέων και κλείνει τον εισαγωγικό λόγο ως εξής : « Αυτό το θέαμα,  που είναι πρωτοφανές  στα χρονικά του ανθρώπινου είδους, μπορεί , αν ολοκληρωθεί, να έχει συνέπειες ανήκουστες » .

Ακολουθεί η λεπτομερής εξιστόρηση της πολιορκίας . Προκαλεί εντύπωση ότι παρότι γράφηκε σε πολύ σύντομο διάστημα  από τα δραματικά γεγονότα , διακρίνεται  για την πληρότητα και ακρίβεια των στοιχείων ώστε να χρησιμοποιείται  το έργο από τους μεταγενέστερους ιστορικούς . Πολλές φορές στην αφήγηση δεν παραλείπει να  εκθέτει τα γενικώτερης σημασίας γεγονότα που αφορούν την όλη επανάσταση .

Επικρίνει τους Γάλλους αξιωματικούς  οι οποίοι πλαισίωναν και οδηγούσαν το στράτευμα του Ιμπραήμ . Μεταφράζει στη γαλλική  το δριμύ κατηγορώ που απευθύνει η εφημερίδα « Ελληνικά Χρονικά » στο φύλλο της 30^ης  Δεκεμβρίου 1825 .

« Καθάρματα της Γαλλίας ! Είσθε  ικανοί να διδάξετε  τους απίστους πώς να εφορμώσι κατά του φρουρίων, όχι  όμως και εναντίον εις στήθη πολεμώντα υπέρ Πίστεως και Πατρίδος » . Σε υποσημείωση παραθέτει το κείμενο στο ελληνικό πρωτότυπο .

Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφεται , μεταξύ άλλων , η χαρά που ένιωσαν  οι πολιορκημένοι για τις δημόσιες εκδηλώσεις που έγιναν τον Αύγουστο 1825 στο Ναύπλιο  για να τιμήσουν τα μέχρι τότε επιτεύγματά  τους  . Ο Αναστάσιος Πολυζωϊδης είχε κλείσει αυτή τη μεγαλειώδη εκδήλωση με μια έξοχη ομιλία στην οποία χαρακτήρισε την πόλη Ιεράν . Ο συγγραφέας παραθέτει αποσπάσματα από την ομιλία αυτή και σε υποσημείωση αναγράφει το κείμενο στο ελληνικό πρωτότυπο . Προφανώς την ομιλία γνώριζε από τη δημοσίευσή της στο φύλλο των Ελληνικών Χρονικών της 29^ης Αυγούστου 1825 . 

                                Εις  σε στρέφω  τον λόγο μου ήδη  , ω  πόλις  Ιερά του Μεσολογγίου.

                                Ιεράν  σε ονομάζω , και με σέβας βαθύτατον  πατώ νοερώς σήμερον 

                                το  έδαφός σου , συλλογιζόμενος τα τεράστια  κατορθώματα , τα οποία

                                τοσάκις ήδη ενεργήθησαν εις την περιφέρειάν σου .

                ………………………………………………………………………………..

                                Ιεράν σε ονομάζω, και Ιερά  είσαι  τω όντι , διότι από την πρώτην

                                αφετηρίαν  του παρόντος αγώνος έμεινες ακεραία και αμίαντος ,

                                μηδέποτε καταπατηθείσα από τους βεβήλους των βαρβάρων πόδας.

Σημειωτέο ότι ο γαλλικός τύπος της εποχής κατ’ επανάληψη  ασχολήθηκε με την πολύχρονη πολιοκρία , ιδία κατά την περίοδο Ιμπραήμ και  κυρίως με την άλωση . Στα δημοσιεύματα   είναι εμφανής η επιρροή στην παρουσία των  ειδήσεων και στο σχολιασμό που προκαλούσε  η ιδεολογική αντίθεση   μεταξύ των δύο σχολών σκέψης ( συντηρητικής / φιλελεύθερης ) ως επίσης και η θέση της κάθε εφημερίδας έναντι της Γαλλικής κυβέρνησης .

Οι εφημερίδες προβαίνουν σε εκτεταμένες περιγραφές των συγκρούσεων, των κατά ξηράν και θάλασσαν αγώνων, στις τραγικές συνθήκες διαβίωσης  με συχνή εναλλαγή εσφαλμένων και πολλές  φορές αντιφατικών στοιχείων  με συνέπεια το γαλλικό κοινό που  με ζωηρό ενδιαφέρον  παρακολουθούσε τις εξελίξεις να έχει συγκεχυμένη εικόνα της κατάστασης .

Το πρόβλημα αυτό οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό και στη δυσχέρεια που υπήρχε στη διαβίβαση των πληροφοριών. Αρκεί  να σημειωθεί ότι η πτώση του Μεσολογγίου αναφέρθηκε  για πρώτη φορά , ως βέβαιη , στην εφημερίδα « Courier Français »  στις 14  Μαϊου 1826 . Η εφημερίδα έγραφε : « Το Μεσολόγγι υπέκυψε  στις 22 Απριλίου »  υπό δραματικές  συνθήκες  και διευκρινίζει ότι  αυτή η θλιβερή είδηση έφθασε στο Παρίσι  χθες βράδυ , τα μεσάνυχτα .

 Αν λάβουμε υπόψη ότι η τότε ημερομηνία 10 προς 11 Απριλίου  αντιστοιχούσε στη Γαλλία σε 22 προς 23 Απριλίου , χρειάσθηκε ένα διάστημα 21 ημερών  για να φθάσει η είδηση στο γαλλικό τύπο και  μάλιστα θεωρήθηκε ότι έφθασε γρήγορα, γιατί το σύνηθες  διάστημα ήταν περίπου ένας μήνας .

Επομένως εντυπωσιάζει το έργο του Φάμπρ  γιατί επέτυχε τον επόμενο μόλις χρόνο από την έξοδο να εκδώσει το βιβλίο που το  χαρακτηρίζει η εγκυρότητα των στοιχείων και ο επιδέξιος χειρισμός και προβολή του μεγάλου γεγονότος .

Ακόμη δε το γεγονός της εκδοσης στην ευρωπαϊκή μεγαλούπολη αποδεικνύει την μεγάλη  εντύπωση  και απήχηση  που είχε το κοσμοϊστορικό γεγονός στη γαλλική κοινή γνώμη .

Οι υπόλοιποι συγγραφείς που προανέφερα ασχολήθηκαν με την πολιορκία και την έξοδο στο πλαίσιο της εξιστόρησης της όλης επανάστασης . Δεν παύουν δε και αυτοί , όπως θα δούμε  , να τη θεωρούν το κορυφαίο γεγονός του αγώνα.  

΄Ετσι , στην άλλη άκρη  του Ατλαντικού το 1828 κυκλοφορούν στη Νέα Υόρκη δύο έργα για την  ελληνική επανάσταση .

Το ένα  εκδόθηκε από τον John Comstock  με τον τίτλο History  of the Greek Revolution ( Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης ) . ΄Όπως στον υπότιτλο δηλώνει έλαβε υπόψη διάφορα σχετικά βιβλία και έγγραφα. Ο Comstock   ήταν γνωστός  ως συγγραφέας εγχειριδίων επιστημονικών θεμάτων  και το παραπάνω βιβλίο ήταν από τα πολύ λίγα εκτός του κύκλου των κυρίων εργασιών  του . Προκαλεί , λοιπόν εντύπωση ένας μη ασχολούμενος συστηματικά με την ιστορία να στρέψει το ενδιαφέρον του και να ασχοληθεί  για τα συμβαίνοντα σε μια γωνιά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και να γράψει  με ευνοϊκό τρόπο για την ελληνική υπόθεση . 

Ο Comstock  μνημονεύει , μεταξύ άλλων, τη μάχη της Κλείσοβας όπου ένας μικρός αριθμός Ελλήνων αντιτάχθηκε σε ολόκληρο τον τουρκικό στρατό και  προκάλεσε και αψήφισε τη δύναμή του με αποτέλεσμα το θάνατο ενός πολύ μεγάλου αριθμού των ανδρών  του . Διατραγωδεί τις σκληρές  συνθήκες αντίστασης των μαχητών που πάλευαν εξαντλημένοι λόγω  αβάστακτης πείνας , τις τραγικές συνθήκες  της εξόδου και καταλήγει ( σε μετάφραση )  : « Ετσι μετά μια άμυνα, αποφασιστικότητα και εγκαρτέρηση,  οδηγήθηκε στο τέλος η αξιομνημόνευτη πολιορκία . Υπάρχουν λίγα παραδείγματα στην ιστορία . Η σταθερότητα με  την οποία η φρουρά και οι κάτοικοι απέκρουσαν  όλες τις προσπάθειες για οικειοθελή παράδοση  μπορεί να θεωρηθεί πρόσθετη απόδειξη  ότι οι ΄Ελληνες αν και ενδέχεται να εξολοθρεφθούν από μια πολύ ανώτερη δύναμη, δεν είναι δυνατόν να υποταχθούν υπό φρικώδεις καταστάσεις στον Οθωμανικό ζυγό » .

Το βιβλίο περιέχει δύο αναδιπλούμενα χαρακτικά . Είναι χαρακτηριστικό ότι το ένα από αυτά αφορά την πτώση του Μεσολογγίου . ΄Ενα ακόμη δείγμα της  απήχησης και της σημασίας του κοσμοϊστορικού γεγονότος .  

Το άλλο βιβλίο με τίτλο « Α Historical Sketch of the Greek Revolution » έχει συγγραφέα τον Samuel  Gridley Howe . ΄Εχει μεταφρασθεί στα ελληνικά από τον Γιάννη Χατζηεμανουήλ με τίτλο « Ιστορική σκιαγραφία  της Ελληνικής Επανάστασης ». Η επιμέλεια , ο πρόλογος και τα σχόλια στο ελληνικό κείμενο  είναι του συμπατριώτη μας στρατηγού Νικολάου Κολόμβα .

Το συγγραφέα μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε φιλέλληνα . Μετά τη λήψη του διπλώματος χειρουργού – γιατρού  από  το Πανεπιστήμιο  του Χάρβαντ  ήρθε στην Ελλάδα  το φθινόπωρο του 1824 απεσταλμένος από  φιλελληνική επιτροπή της Βοστώνης . Κατά τη  διάρκεια  της ζωής του ήρθε τέσσερις  φορές στην Ελλάδα . Στην πρώτη φορά μέχρι το Μάϊο του 1827 εργάσθηκε  κυρίως στο Νοσοκομείο στον  Πόρο και στη διανομή εφοδίων .

Γι’ αυτό στο βιβλίο κάτω  από το όνομά του δηλώνει  ως τίτλο « πρώην αρχιχειρουργός του  ελληνικού στόλου » . Από το 1825  άρχισε να κρατάει ημερολόγιο σχετικά με  τα γεγονότα και τις προσωπικότητες του αγώνα . Μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου επέστρεψε στην Αμερική και προσπάθησε  να επιτύχει  υλική βοήθεια για την Ελλάδα ενημερώνοντας  την αμερικανική κοινή γνώμη με ομιλίες , διαλέξεις και τη δημοσίευση του παραπάνω έργου .

Οι παραπομπές μου στο έργο προέρχονται από την παραπάνω  μετάφραση στα  ελληνικά.

Στο πρόλογό του δηλώνει ότι αρχικά σκοπός ήταν να παρουσιάσει μια ολοκληρωμένη εικόνα της Ελλάδος στην οποία  να  περιλάβει παρατηρήσεις για το έδαφός και το κλίμα και την οικονομική δραστηριότητα  των κατοίκων, ακόμη δε παρατηρήσεις για τη θρησκεία , γλώσσα , τα προτερήματα  και τα μειονεκτήματα των Ελλήνων . ΄Όταν όμως  επέστρεψε στην Αμερική  κλήθηκε  επειγόντως να αφιερώσει το κύριο μέρος  του έργου του  στην προώθηση των σκοπών του φιλελληνισμού .

Έτσι περιορίσθηκε  σε μια σκιαγράφηση της ελληνικής  επανάστασης .  Παρ’ όλα αυτά το έργο αριθμεί 450  σελίδες , πλέον τα παραρτήματα  .

Παρ’ ότι εμφανίζεται επικριτικός σε ορισμένες περιπτώσεις, για το Μεσολόγγι ευθύς εξ αρχής τονίζει ότι κατά τη διάρκεια της επανάστασης  αποδείχθηκε περιοχή υψίστης σημασίας για τη Δυτική Ελλάδα. Για τους Μεσολογγίτες γράφει ότι σε « κανένα άλλο μέρος της Ελλάδος, οι άνθρωποι δεν ήταν τόσο ηθικοί, έξυπνοι και πατριώτες  » . Γνώριζαν ότι τα μάτια όλων των  Ελλήνων ήταν στραμένα πάνω τους και ακόμη ότι όλος ο πολιτισμένος κόσμος έδειχνε ενδιαφέρον για τον ελληνικόν αγώνα .  ΄Ηταν μεγάλη η ικανοποίησή τους να μαθαίνουν από τις εφημερίδες που έπαιρναν από το εξωτερικό ότι όλη η Ελλάδα και η Ευρώπη μιλούσαν γι’ αυτούς , αποκαλώντας τις προσπάθειές τους ηρωϊκές.

Εξιστορεί  με έκδηλη συμπάθεια για τους  πολιορκημένους  όλες τις φάσεις της πολύχρονης πολιορκίας αρχικά με την τουρκική στρατιά  και ακολούθως με την αιγυπτιακή , συνεχίζει με μια σπαραξικάρδια  περιγραφή των δραματικών στιγμών της εξόδου  και καταλήγει ( σε μετάφραση ) : « Η προσοχή  όλης  της Ελλάδας  επί μήνες ήταν στραμμένη  στην πολιορκία του Μεσολογγίου, όχι μόνο από ανησυχία  για τα’ αδέλφια τους και από συμπάθεια για τα βάσανά τους , αλλά γιατί κρινόταν η τύχη της  Ελλάδος » .

Από  τα πρώιμα αυτά έργα για  την Ελληνική Επανάσταση των δύο αμερικανών συγγραφέων αποδεικνύεται  ότι και στις μακρινές τότε Ηνωμένες Πολιτείες της  Αμερικής  το ενδιαφέρον για  τον ελληνικόν αγώνα και ειδικώτερα για το  σημαντικότερο γεγονός της εξόδου ήταν  προφανές . Δεν εξηγείται διαφορετικά  ότι σχεδόν αμέσως μετά την έξοδο κυκλοφορούν δύο απολύτως ενημερωμένα έργα  για την ελληνική επανάσταση  προκειμένου  να ικανοποιήσουν  την δίψα του αμερικανικού λαού για την τύχη ενός λαού που αγωνίζεται  για την ελευθερία του .

Λίγα χρόνια μετά  τις δύο αμερικανικές εκδόσεις  ο Σκώτος   Thomas  Gordon  το  1832  εκδίδει  σε δύο  τόμους το βιβλίο με τίτλο  «History  of the Greek  Revolution »  (  Iστορία  της   Ελληνικής Επαναστάσεως ) .

Ο Gordon  γνώριζε την  Ελλάδα . Με την κήρυξη  της  ελληνικής  επανάστασης  ήρθε στην Ελλάδα  και  έλαβε μέρος στον αγώνα , αποχώρησε με τα γεγονότα της Τρίπολης για να επανέλθει  αργότερα . Η έξοδος τον βρήκε στη Ζάκυνθο   Κατά τη διάρκεια της παραμονής  του στη χώρα  συγκεντρώνει το αναγκαίο υλικό για τη συγγραφή της ιστορίας . Θεωρείται ακόμη και σήμερα  πολύ σημαντικό έργο με πληρότητα  και γραμμένο  με αντικειμενική ματιά .  Πλην όμως γράφηκε πολύ κοντά στα γεγονότα και αναπόφευκτα επηρεάζεται στις περιπτώσεις  αξιολόγησης προσώπων και του διαφεύγει  η εξέταση του ελληνικού  ζητήματος  από πλευράς  διπλωματικών διαπραγματεύσεων .

Αφιερώνει πολλές σελίδες στην εξιστόρηση της πολιορκίας , στην έλλειψη κάθε τροφής , στην εξάντληση από την αδιάκοπη προσπάθεια  για την απόκρουση των επιθέσεων , στους συνεχείς  βομβαρδισμούς , στον μεγάλο αριθμό των νεκρών και τραυματιών και που παρ’ όλα αυτά ουδέποτε οι αγωνιστές διανοήθηκαν να υποχωρήσουν και με περιφρόνηση  πρόφεραν τη λέξη παράδοση . Η τελευταία , όμως πράξη της μεγαλειώδους  τραγωδίας πλησιάζει στο τέλος  της . Αποφάσισαν την έξοδο  για την νύκτα της  22ας  Απριλίου . Θεωρεί ότι αν η πολιορκία κράτησε  δώδεκα μήνες  αυτό οφείλεται στην ακλόνητη ανδρεία και αποφασιστικότητα της φρουράς . Σημειώνει ότι όταν η θλιβερή είδηση έφθασε στη Ζάκυνθο , ολόκληρος ο  πληθυσμός  έπεσε σε βαρύ πένθος και αισθάνονταν  σαν μία συμφορά να έπληξε το νησί τους . Καταλήγει  ότι το παν ήταν αδόλευτος ηρωϊσμός  και αθάνατες  δάφνες  στόλιζαν το Μεσολόγγι .

Αργότερα  ένας άλλος Σκώτος , ο George Finley ,   ασχολήθηκε  με τη συγγραφή μιας ελληνικής ιστορίας από της υποταγής της Ελλάδος στους Ρωμαίους μέχρι σήμερα ( 164 π.Χ. έως 1864 μ.Χ. ) , μέρος  της οποίας ήταν η ιστορία  της ελληνικής επανάστασης. Θαυμαστής του Βύρωνα  έφθασε στην  Κεφαλονιά τον Νοέμβριο του 1823 , όπου τον συνάντησε 

Ακολούθως πήγε στην Αθήνα όπου συνάντησε τον Frank Abney Hastings . Παρέμεινε  ένα μεγάλο διάστημα  στην Ελλάδα  επέστρεψε  στη Σκωτία  λόγω ασθενείας , επανήλθε στην Ελλάδα όπου εγκατεστάθηκε , έμαθε  την ελληνική και έμεινε μέχρι τον θάνατό του . Το βιβλίο του  για την ελληνική επανάσταση ( Ηistory  of the Greek  Revolution )  κυκλοφόρησε αργότερα , το 1861 , με βάση όμως το υλικό που ειχε  συγκεντρώσει  και τις προσωπικές  εντυπώσεις  που είχε σχηματίσει , παλαιότερα .

Στην πολιορκία αφιερώνει ολόκληρο το δεύτερο κεφάλαιο , εικοσιτεσσάρων σελίδων , του τετάρτου βιβλίου της ιστορίας του . Αρχίζει ( σε μετάφραση ) : « Η δεύτερη πολιορκία  του Μεσολογγίου είναι η πλέον ένδοξη  στρατιωτική επιχείρηση  της Ελληνικής  Επανάστασης , είναι επί πλέον χαρακτηριστική  για την ηθική και πολιτική  κατάσταση  του έθνους ……. Ουδέποτε έχει επιδειχθεί  μεγαλύτερο  θάρρος και εγκαρτέρηση από τον πληθυσμό  μιας πολιορκούμενης πόλης …………  Ο ελληνικός πατριωτισμός  φαίνεται  να έχει συγκεντρωθεί  εντός  των τειχών του Μεσολογγίου » .

Και καταλήγει  την  αφήγηση ( σε μετάφραση ) : « Η συμπεριφορά  των υπερασπιστών του Μεσολογγίου θα αφυπνίσει  τις  συμπάθειες  όλων των ελεύθερων ανθρώπων  κάθε χώρας .….  Η πολιορκία ανταγωνίζεται εκείνης των Πλαταιών σε ενεργητικότητα  και  εγκαρτέρηση . Χρειάζεται μόνον έναν ιστορικό ως  ο Θουκιδίδης για να της εξασφαλίσει  παρόμοια  αθανασία  φήμης »

Οι δύο  Σκώτοι ιστορικοί  και ιδία ο τελευταίος  Fίnley   με τη λογοτεχνική έξαρση του λόγου του καθιστούν περιττό τον οποιοδήποτε σχολιασμό σχετικά με την απήχηση της εξόδου .

Οι άνθρωποι αυτοί έζησαν στην Ελλάδα  τα κρίσιμα χρόνια , ασχολήθηκαν με τα  ελληνικά πράγματα ,  συγκέντρωσαν επιτόπια το σχετικό υλικό , έγραψαν τα βιβλία τους στα οποία καταλήγουν , χωρίς να έχουν κάποιο ιδιοτελές κίνητρο , να υμνούν την ελληνική  επανάσταση και ιδία το  κορυφαίο  γεγονός της εξόδου .

΄Ένα επί πλέον στοιχείο της μεγάλης απήχησης που είχε στην συγγραφή των ξένων η πτώση  του Μεσολογγίου , είναι  το εξής : Ο Πρόκες – Οστεν  (Prokesch – Osten),  κορυφαίος  αυστριακός  διπλωμάτης , περί τα τέλη της επανάστασης διετέλεσε πολιτικός σύμβουλος του  αυστριακού ναυτικού που βρισκόταν στις ελληνικές θάλασσες . Το 1834 διορίσθηκε  πρεσβευτής της Αυστρίας  στην Αθήνα . Περιόδευσε πολύ στη χώρα και γνώριζε τα ελληνικά πράγματα . Κατά την περίοδο των ετών 1834 έως 1848 ασχολήθηκε με τη συγγραφή  της Ιστορίας  της ελληνικής επανάστασης . Το έργο κυκλοφόρησε το έτος 1867 και οι δύο πρώτοι τόμοι έχουν μεταφρασθεί στα ελληνικά . Οι επόμενοι τέσσεροι τόμοι περιέχουν πολύτιμα διπλωματικά έγγραφα .

΄Όπως δηλώνει στον υπότιτλο  του έργου του  η ιστορία  εξετάζεται από διπλωματικής πλευράς , χωρίς λεκτικές  εξάρσεις . Οι θέσεις του   δεν είναι ευνοϊκές για τον ελληνικό αγώνα . Εκπροσωπούσε την Αυστρία , η οποία υποστήριζε σθεναρά το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας . Παρ’ όλα αυτά φαίνεται ότι τον εντυπωσιάζει το φαινόμενο Μεσολόγγι . Το μοναδικό σχέδιο που υπάρχει στο βιβλίο του αφορά το Μεσολόγγι . Πρόκειται για σχεδιάγραμμα της τοποθεσίας του Μεσολογγίου , όπου απεικονίζεται  η διάταξη των αμυντικών  έργων το έτος 1826  όπως  ήταν δυνατόν να ανευρεθούν. Σε υποσημείωση γράφει « ότι το σχέδιον καίτοι ληφθέν μετά πολλά έτη όμως δίδει ιδέαν τινά » . Η διατύπωση υποδηλώνει επιτόπια μετάβαση και η αποτύπωση  των οχυρωματικών έργων είναι κατά βάση ακριβής . Μετά την εξιστόρηση και της δεύτερης φάσης της πολιορκίας αναγκάζεται και αυτός να ομολογήσει: « Ως είχον τα πράγματα , αδύνατος τω όντι  ήτο η συμβίωσις των Τούρκων μετά των Ελλήνων επί ελληνικής γής » . Πρόδηλος η απήχηση  που είχε  το κοσμοίστορικό γεγονός  σε μία ψυχρή αφήγηση  από πρόσωπο  που εκπροσωπούσε  ανθελληνικά συμφέροντα .

Από  τη σύντομη αυτή αναδρομή στα κείμενα ξένων ιστορικών , που βίωσαν το φαινόμενο της εξόδου , προκύπτει , ευθύς εξ αρχής , ότι η απήχηση του μεγάλου γεγονότος είχε ξεπεράσει τον ελληνικό χώρο .

Η μακροχρόνια  εγκαρτέρηση των πολιορκημένων , ενδυναμούμενη από την ορθόδοξη πίστη ,  αποκλεισμένων από στεριά και θάλασσα , χωρίς τροφή , με καθημερινές  απώλειες , φανέρωνε ότι οι ψυχικές δυνατότητες του γένους  παρέμεναν  αναλλοίωτες .

Η μακράς  διάρκειας εμμονή  στην άρνηση υποταγής  στην βαρβαρότητα,  αποτελεί και το ηθικό μεγαλείο του εγχειρήματος .

Το στοιχείο αυτό της μακροχρόνιας  ανιδιοτελούς αντίστασης , χωρίς κανένα δισταγμό και με αδιαφορία προς το θάνατο , ίσως διαφοροποιεί , σε μεγάλο βαθμό , τη δεύτερη πολιορκία από την πρώτη , παρά το γεγονός ότι στην πρώτη οι Τούρκοι δεν κατέλαβαν την πόλη .

Όσο η πολιορκία συνεχιζόταν και οι πολιορκούμενοι  άντεχαν  τόσο και η αγωνία της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης μεγάλωνε .

Συμπερασματικά , οι ξένοι ιστορικοί , που προαναφέραμε , καταγράφουν τις δραματικές φάσεις του μεγάλου γεγονότος και αφιερώνουν πολλές σελίδες στην εξιστόρησή του , περισσότερες από ότι σε οποιοδήποτε άλλο συμβάν της επανάστασης. Ακόμη και ο Πρόκες - ΄Οστεν   δέχεται το ασυμβίβαστο της συμβίωσης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων .

Γι’ αυτό και οι μεγάλοι ζωγράφοι και οι μεγάλοι ποιητές  συγκλονίστηκαν από την τραγικότητα  της εξόδου και την αποθανάτησαν στα έργα τους .

Έτσι και οι σύγχρονοι με το γεγονός ξένοι ιστορικοί , αντικειμενικά κρίνοντες , προσέλαβαν  και προέβαλαν , όπως είδαμε από τα κείμενά  τους, ως κοσμοϊστορικής  αξίας σύμβολο , την πολιορκία  και τη δραματική της κατάληξη . Από τη συντέλεσή της , η ΄Εξοδος  είχε εισέλθει  και παραμένει  στην περιοχή του θρύλου .