Ο Σολωμός, η Ιστορία, το έθνος, η αξία

Σκηνή από τη θεατρική παράσταση «Ο Κρητικός (Υμνος εις τον Ερωτα)» του Διονυσίου Σολωμού
(σκηνοθεσία Μάριος Ιορδάνου, διασκευή Σοφία Καζαντζιάν).

Γράφει η Λαμπρινή Κουζέλη

Δύο τόμοι μελετημάτων που εκδόθηκαν πρόσφατα ανανεώνουν την αναγνώριση της κορυφαίας θέσης του ζακύνθιου ποιητή στη νεοελληνική λογοτεχνία και κοινωνία

Π. Δ. Μαστροδημήτρης
Σολωμικά Μελετήματα και άρθρα
Εκδόσεις Δόμος, 2016,
σελ. 224, τιμή 15 ευρώ

Η επέτειος των 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης του 1821, που πλησιάζει, ακολουθεί ένα σταυροδρόμι επετείων που αφορούν τον κατεξοχήν ποιητή του Αγώνα και του έθνους-κράτους που προέκυψε από αυτόν. Πέρυσι συμπληρώθηκαν 190 χρόνια από το τύπωμα του Υμνου εις την Ελευθερία στο Μεσολόγγι το 1825 και τον Φεβρουάριο θα κλείσουν 160 χρόνια από τον θάνατο του Διονύσιου Σολωμού το 1857 στην Κέρκυρα. Δύο τόμοι που κυκλοφόρησαν τους τελευταίους μήνες, φιλολογικές επισκέψεις στο σολωμικό έργο, ανανεώνουν την αναγνώριση της κορυφαίας θέσης του Σολωμού στη νεοελληνική λογοτεχνία, στην αισθητική γενικότερα αλλά και στην κοινωνία.

«Ο Διονύσιος Σολωμός αποτελεί μοναδική περίπτωση νεοέλληνα δημιουργού που θεωρείται αναμφισβήτητα αφετηρία και επίκεντρο των λογοτεχνικών μας πραγμάτων» υπογραμμίζει στον τόμο Σολωμικά (Δόμος, 2016) ο ομότιμος καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Π. Δ. Μαστροδημήτρης. Κατά το πρότυπο των τόμων Παλαμικά(Ιδρυμα Κωστή Παλαμά, 2003) και Παπαδιαμαντικά (Δόμος, 2006), που προηγήθηκαν για τους αντίστοιχους λογοτέχνες, ο συγγραφέας συγκεντρώνει κείμενά του με θεματικό κέντρο τον ζακύνθιο λογοτέχνη και το έργο του διατρέχοντας μια προσωπική φιλολογική διαδρομή από το 1974 ως το 2016, η οποία καταπιάνεται με όλα τα μείζονα ζητήματα της σολωμικής ποιητικής.

Ο Σολωμός τοποθετείται κατ' αρχάς μεθοδικά στο πλαίσιο της Επτανησιακής Σχολής και αναφέρονται βασικοί σταθμοί της σολωμικής βιβλιογραφίας από τον Ιάκωβο Πολυλά ως τον Δημήτρη Αγγελάτο και την Κατερίνα Τικτοπούλου, με ενδιάμεσες στάσεις στους Γιάννη Αποστολάκη, Λίνο Πολίτη, Στυλιανό Αλεξίου, Γιώργο Βελουδή, Louis Coutelle, Γιάννη Δάλλα, Massimo Peri, Ελένη Τσαντσάνογλου και άλλους πολλούς. Εξετάζεται η πρόσληψή του από τον γάλλο ελληνιστή Octave Merlier και η γονιμοποιός επίδρασή της στην ευαισθησία και στη σκέψη του Ζήσιμου Λορεντζάτου (βλ. «Τρία δοκίμια του Octave Merlier για τον Σολωμό», «Ελληνική γλώσσα και λογοτεχνική παράδοση στον Διονύσιο Σολωμό. Μια ανάγνωση από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο»). Από τον λόγιο Εμμανουήλ Στάη του 19ου αιώνα ως τη ρεαλιστική αντίδραση του Βάρναλη αλλά και ως σήμερα «δεν έχει υπάρξει κάποια σοβαρά και διεξοδικά αρνητική αξιολόγηση του σολωμικού έργου» διαπιστώνει ο μελετητής.

Μαρία Δεληβοριά
Ο αγώνας του ’21 και η υπονόμευσή του
Οι σύγχρονες μαρτυρίες και η κρίση του Σολωμού
Εκδόσεις Αγρα, 2016,
σελ. 544, τιμή 20 ευρώ

Την πανθομολογούμενη και μόνιμη αναγνώριση της σολωμικής λογοτεχνικής αξιοσύνης τεκμηριώνουν οι λυρικές, οι γλωσσικές, οι διανοητικές και οι ηθικές συνιστώσες του έργου του Σολωμού. Αναλύεται στον τόμο πώς ο Σολωμός διαχειρίζεται το γλωσσικό και λογοτεχνικό υλικό της ελληνικής κληρονομιάς, αρχαίας και νέας (βλ. «Αναφορά στους Αρχαίους», «Γεώργιος Χορτάτσης - Διονύσιος Σολωμός: ένας διάλογος Νεοελλήνων δημιουργών»): «Διαλέγεται ειλικρινά και γόνιμα με τους Αρχαίους. Δεν τους αντιμετωπίζει με δέος και φόβο». Διαβάζουμε πώς αντιλαμβάνεται τη σπουδαιότητα της λαϊκής προφορικής παράδοσης που αναπτύσσεται γύρω του και πώς εκφράζεται θεωρητικά για τη λογοτεχνική παραγωγή του καιρού του (βλ. «Η νεοελληνική λογοτεχνική παράδοση και οι προοπτικές της στην Αλληλογραφία του Διονυσίου Σολωμού»).

Τις σχέσεις με συγχρόνους και τις επιδράσεις του σε μεταγενέστερους λογοτέχνες μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης διατρέχοντας τα ονόματα στα σχολαστικά ευρετήρια που συμπληρώνουν τον τόμο. Στο άρθρο «Διονύσιος Σολωμός και Ανδρέας Κάλβος: αναψηλάφηση μιας παλαιάς ιστορίας», που πρωτοδημοσιεύεται στα Σολωμικά, ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης εξετάζει το αίνιγμα των σχέσεων του αριστοκράτη Σολωμού με τον ποπολάρο Κάλβο, που λέγεται πως είκοσι χρόνια έζησαν στην Κέρκυρα χωρίς να συναντηθούν. H κατάληξη του κειμένου πως ο μεγάλος ρομαντικός της Επτανησιακής Σχολής και ο μαυροφορεμένος λόγιος της διασποράς συναντιούνται εντέλει ως μέγιστα αναστήματα, δάσκαλοι και οδηγοί στις συνειδήσεις λογοτεχνών και μελετητών, είναι μια δικαίωση για τους θιασώτες του Κάλβου, που είχε στερηθεί τις τιμές της αναγνώρισης όσο ζούσε, αποκλεισμένος από τα λογοτεχνικά φόρα εξαιτίας μεθοδεύσεων, όπως εικάζεται, του κύκλου του Σολωμού ή μιας προσωπικής αντιπάθειας.

Μεγάλη σημασία έχει, και εξαιρετικό ενδιαφέρον αποκτά στις μέρες μας, μέρες μιας λογοτεχνικής εσωστρέφειας, πώς διαχειρίζεται ο ποιητής που το όνομά του συνοδεύεται σταθερά από την προσωνυμία «εθνικός ποιητής» το βιωματικό και πληροφοριακό υλικό της σύγχρονής του πραγματικότητας, της πολύ πρόσφατης Ιστορίας (βλ. «Η άλωση της Τριπολιτσάς στον Υμνο εις την Ελευθερίαν του Διονυσίου Σολωμού» και «Ο Διονύσιος Σολωμός και το χρέος της ποίησης απέναντι στο Μεσολόγγι») αξιοποιώντας ταυτόχρονα την εκλεκτή δυτική παιδεία του. Συγκρατούμε τις διαπιστώσεις του Π. Δ. Μαστροδημήτρη ότι «... ενώ το εθνικό θέμα στάθηκε κεντρικό στην ποίησή του, απουσιάζει από αυτήν η εθνική μεγαληγορία», ότι «δεν προκαλεί ενθάρρυνση της εθνικής αυταρέσκειας, του συμβατικού πατριωτικού λόγου ή και της εκτροπής προς τον εθνικισμό», ότι ο σολωμικός λόγος είναι μια «διαρκής υπόμνηση του "αληθούς" ως "εθνικού"». Διαπιστώσεις που μπορούν να υποδείξουν μία κατεύθυνση στους λογοτέχνες του καιρού μας οι οποίοι, σε μια νέα περίοδο εθνικών ταλαιπωριών, επιχειρούν να καταθέσουν για τους ανθρώπους και τις περιπέτειές τους μέσα στην Ιστορία λογοτεχνικό λόγο με αξιώσεις και διάρκεια.

«Είδες να μαδάνε τη κότα και ο αέρας να συνεπαίρνει τα πούπουλα; Ετσι πάει το έθνος»
Τα γεγονότα και το περιβάλλον της ελληνικής επανάστασης, μέσα στα οποία προέκυψε το ποιητικό μέγεθος του Σολωμού, αφηγείται και επανεξετάζει η Μαρία Δεληβοριά στην ιστορική μελέτη της Ο αγώνας του '21 και η υπονόμευσή του. Οι σύγχρονες μαρτυρίες και η κρίση του Σολωμού (Αγρα, 2016). Βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών για την ερμηνευτική δοκιμή της Διονυσίου Σολωμού «Η γυναίκα της Ζάκυθος», έχθρισσα θανάσιμη του έθνους (Αγρα, 2012), η συγγραφέας εξηγεί στον πρόλογο του τόμου: «Η επιθυμία μου να κατανοήσω την οργή και τη βιαιότητα που διατρέχουν το κείμενο αυτό με ώθησε να ανατρέξω στις σύγχρονες πηγές, μια και ο σημαίνων ποιητής δεν δημιουργεί "σε κενό"». Προσεγγίζει τα γεγονότα από την έκρηξη του Αγώνα το 1821 ως την άφιξη του Καποδίστρια το 1828, με ιδιαίτερη έμφαση στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, επικαλούμενη σύγχρονες μαρτυρίες (Κασομούλη, Σπυρομίλιου, Φωτάκου, Φίνλεϊ κ.ά.) αλλά και τη σημαίνουσα μαρτυρία του Σολωμού.

Με τρόπο γλαφυρό αφηγείται τα πρώτα γεγονότα, τον απόηχό τους και την απήχησή τους στον Σολωμό, ο οποίος φαίνεται έγκυρα ενημερωμένος για τα πολεμικά και τα πολιτικά γεγονότα από τις επαναστατικές εφημερίδες, τους πρόσφυγες που καταφθάνουν στη Ζάκυνθο σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα, την αλληλογραφία του με σημαίνοντα πρόσωπα: «O Σολωμός, που τον διακρίνει μια ξεχωριστή ευρωπαϊκή παιδεία, ο Σολωμός, που παρακολουθεί στενά τα ευρωπαϊκά κινήματα ιδεών μέσα από την έμμονη έγνοια του για τις ελληνικές προοπτικές, αποδεικνύεται και ένας ιδιαίτερα πολύτιμος "αυτόπτης μάρτυρας", ο οποίος βίωνε με ένταση την πορεία του Αγώνα, αναζητώντας το νόημα κάτω από τα συμβάντα, με απόλυτη συνείδηση ότι ήταν σύγχρονος με ένα ιστορικό γεγονός υπέρογκο, και όχι μόνο για τα ελληνικά δεδομένα» σχολιάζει η συγγραφέας.

Παρά την εκτεταμένη βιβλιογραφία, η Επανάσταση παραμένει αποσπασματικά γνωστή. Εκταση και έμφαση δίνει η Μαρία Δεληβοριά στην εξιστόρηση της διχόνοιας, του εμφυλίου μεταξύ των «πολιτικών» ή «ολιγαρχικών» - της παράταξης που παρουσιάζεται σε νεότερες μελέτες ως «εκσυγχρονιστική» ομάδα του Μαυροκορδάτου, η οποία επιδίωκε τη συγκρότηση κράτους δυτικού τύπου - και των «στρατιωτικών» ή «δημοκρατικών», της παράταξης στην οποία ξεχώριζαν ονομαστοί αγωνιστές όπως ο Κολοκοτρώνης και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Νικηταράς, ο Καραϊσκάκης, ο Μάρκος Μπότσαρης, ο Τζαβέλλας κ.ά.

Τις θρυλικές νίκες των πρώτων χρόνων ακολουθούν η κατασπατάληση των αγγλικών δανείων, η κυβέρνηση Κουντουριώτη, τα ρουσφέτια του Κωλέττη, η μεθόδευση της βίας, οι εμφύλιοι. Ο Σολωμός παρακολουθεί με φρίκη τα γεγονότα και η μαρτυρία του σε κάποιες περιπτώσεις αποτυπώνεται με την ένταση της καταγγελίας. Στη Γυναίκα της Ζάκυθος η οργή του κορυφώνεται: «Είδες να μαδάνε τη κότα και ο αέρας να συνεπαίρνει τα πούπουλα; Ετσι πάει το έθνος». Υπογραμμίζει τον ολέθριο ρόλο των λογιότατων στην υπηρεσία των πολιτικών και καταγγέλλει τη μικρόψυχη στάση τους απέναντι στον αγωνιζόμενο λαό. Οσον αφορά τη γλώσσα, ταυτίζει την εμμονή στον αρχαϊσμό αλλά και την κοραϊκή προσπάθεια για «βελτίωση της γλώσσας» με υποτίμηση του λαμπρού παρόντος της επανάστασης και των πρωταγωνιστών της.

Σε μια ευρύτερη θέαση, η ελληνική επανάσταση, ως πρώτο ρήγμα στη δεσποτική οικουμενικότητα των Αυτοκρατοριών της Ιεράς Συμμαχίας (Οθωμανική, Αυστροουγγρική, Ρωσική) αποτέλεσε γεγονός ευρωπαϊκής σημασίας και απασχόλησε την ευρωπαϊκή διπλωματία για δέκα χρόνια. Ευρισκόμενη εν μέσω των αντικρουόμενων συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων η Ελλάδα, δεν έχει τη δυνατότητα να απελευθερωθεί, φοβάται ο Μπάιρον. Σε αυτή τη ζοφερή προοπτική ο Σολωμός αντιπαραθέτει στον Υμνο τη δυνατότητα της απελευθέρωσης.

Βήμα-βήμα, η ιστορικός συνδυάζει τα γεγονότα από τις άμεσες πηγές, που απηχούν χωρίς διαμεσολαβήσεις το κλίμα της εποχής και την ένταση των καταστάσεων, με την ποιητική τους επεξεργασία από τον Σολωμό. Συνιστά μαρτυρία με ερμηνευτική και ιστορική αξία η κρίση του ποιητή; Οπως φαίνεται, η συγγραφέας δίνει απάντηση καταφατική, υποστηρίζοντας ότι τη συνείδηση του Σολωμού διατρέχει ισχυρή αίσθηση Ιστορίας και ότι «στην ουσία είναι ο πρώτος που εννοιολόγησε την ελληνική επανάσταση συνδέοντας τον απελευθερωτικό αγώνα με το αίτημα και την ανάγκη για ελευθερία των λαών».

Φεστιβάλ μνήμης και τιμής στον Διονύσιο Σολωμό διοργανώνουν ο Δήμος Ζακύνθου και η Ενωση Ζακυνθίων Αθήνας στο Πολεμικό Μουσείο (Ριζάρη 2) στην Αθήνα, την Πέμπτη 13 και την Παρασκευή 14 Οκτωβρίου, με αφορμή τη θεατρική παράσταση «Ο Κρητικός» (σκηνοθεσία Μάριος Ιορδάνου, διασκευή Σοφία Καζαντζιάν). Από τις 8.00 μ.μ. Γενική είσοδος παράστασης: 12 ευρώ.

Αναδημοσίευση από την εφημερίδα «Το Βήμα»