Του Παναγιώτη Ε.Πουλή,
Διδάκτορος Νομικής (Docteur d’Etat en Droit) του Πανεπιστημίου Paris II ,
Ομότιμου Καθηγητή Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
H εποχή του Διαφωτισμού αρχίζει με τον Locke (1632-1704) και τους Διαφωτιστές (18ος αιώνας).Είναι εποχή λογοκρατική και κριτική, προβάλει και θέλει την παντοδυναμία του ανθρώπινου νου, εισάγει και τονίζει την έννοια της προόδου. Χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια του ανθρώπου να αναπτύξει το πνεύμα του, τη διάνοιά του και την απελευθέρωσή του από τα δεσμά της παράδοσης.
Ο Ευρωπαικός Διαφωτισμός ήταν ένα πνευματικό κίνημα που εμφανίζεται καταρχήν στην Αγγλία και κατόπιν σε άλλες χώρες της Ευρώπης και ιδίως στη Γαλλία, η οποία προετοίμαζε το έδαφος για τη Γαλλική Επανάσταση.
Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι στη Γαλλία ο Διαφωτισμός είχε προηγηθεί της Επανάστασης του 1789 με τη μορφή κοινωνικής και ηθικής κριτικής.
Η επίδραση των φιλοσόφων υπήρξε σημαντική και οι αγώνες για την αμερικανική ανεξαρτησία θεωρούνται έκφραση της πολιτικής σκέψης του Διαφωτισμού.
Η ακμή του ελληνικού Διαφωτισμού τοποθετείται στα πενήντα χρόνια, τα οποία προηγούνταν της επανάστασης του 1821, δηλαδή την περίοδο 1770-1820, περίοδο που αποτέλεσε σημαντικό σταθμό στη διαδικασία χειραφέτησης του νεότερου ανθρώπου που γεννήθηκε στην αναγέννηση. Στα χρόνια αυτά ο ελληνισμός παρουσίασε πνευματική και οικονομική άνοδο.
Ο Δημαράς χαρακτηρίζει την περίοδο αυτή, εποχή «κριτικής επιστημονικής καλλιέργειας, ανανέωσης των ηθικών αξιών» και διευκρινίζει « πενήντα χρόνια μέσα στα οποία αναδύεται η ελληνική ψυχή, το ελληνικό πνεύμα….ευλογημένα χρόνια που εκληροδότησαν σ΄εμάς ό,τι καλύτερο έχουμε».
Ο ελληνικός Διαφωτισμός χαρακτηρίζεται από πνευματική και ψυχική ζύμωση στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Κύρια γνωρίσματά του ήταν η προσήλωση στις ιδέες της ελευθερίας, των δημοκρατικών αρχών ,η πίστη στην ανάγκη της ανάπτυξης και διάδοσης της παιδείας.
Πρέπει να λεχθεί ότι σε αντίθεση με τη Δύση, όπου ο Διαφωτισμός συνοδευόταν από αντιεκκλησιαστικό πνεύμα, ο ελληνικός Διαφωτισμός ήταν ξένος στην παραπάνω κίνηση. Η εκκλησία στη Δύση έπαιξε ρόλο αντιδραστικό στα κινήματα για ελευθερία και δημοκρατία. Στην Ελλάδα η εκκλησία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν συντηρητική, επιφυλακτική έναντι των ιδεών, αλλά πρωτοστάτησε στον απελευθερωτικό αγώνα και δεν αντέδρασε στις δημοκρατικές ιδέες. Η θρησκευτική πίστη των ελλήνων ενίσχυε την εθνική ιδέα και ο λαός είχε αυξημένο το θρησκευτικό συναίσθημα και το σεβασμό προς τον κλήρο.
Το ευρωπαικό κίνημα για τη διάδοση του Διαφωτισμού είχε ειδικά γνωρίσματα που αφορούσαν την απόλυτη πεποίθηση και πίστη στην ικανότητα του λόγου για να βοηθήσουν στην κατανόηση της πραγματικότητας.
Στον ευρωπαικό χώρο η συμβολή των εκφραστών τόσο του ευρωπαικού όσο και του νεοελληνικού Διαφωτισμού υπήρξε καθοριστική.
Οι εκφραστές του ήταν φιλόσοφοι, λόγιοι ,δάσκαλοι του Γένους κ.ά. Οι διαφωτιστές επιθυμούσαν την πραγματική ανάπτυξη της επιστήμης και την έκφραση του ορθού λόγου. Σκόπευαν στον ορθολογισμό και την πρόοδο του ανθρώπου και ήθελαν αλλαγές στους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς ,την οικονομία, την εκπαίδευση ,τη θρησκεία.
Σημείο αναφοράς αποτελεί το γεγονός ότι οι διαφωτιστές ήταν υπέρ της ατομικής ελευθερίας και κατά της τυραννικής διακυβέρνησης και της καταπίεσης που ασκούσε η εκκλησία.
Εξάλλου, η κοινωνία, οι πολιτικοί θεσμοί, η ανθρώπινη σκέψη άλλαξε με τη Γαλλική Επανάσταση και στις υποχρεώσεις του Κράτους τέθηκαν νέα αιτήματα, όπως η ισότητα, η σωστή αποστολή της δικαιοσύνης κ.ά.
O τρόπος διάδοσης των ιδεών του Διαφωτισμού γίνονταν μέσω των εφημερίδων, βιβλίων, εγκυκλοπαιδειών. Οι νέες φιλοσοφικές ιδέες διαδίδονταν γρήγορα μέσω των σαλονιών και των καφέ, των λογοτεχνικών και επιστημονικών συναθροίσεων. Ενας άλλος τρόπος διάδοσης των ιδεών του κινήματος ήταν οι βιβλιοθήκες και τα αναγνωστήρια που περιελάμβαναν επιστημονικές εργασίες και ογκώδη λεξικά και οι ακαδημίες όπου σύχναζαν μορφωμένοι άνθρωποι που ασχολούνταν με τα γράμματα και τις επιστήμες.
Απόρροια όλων των παραπάνω συναντήσεων ήταν οι επιστημονικές αλλαγές που επέφερε ο Διαφωτισμός στη ζωή του ανθρώπου κατά τον 18ο αιώνα .Και είναι αληθές ότι ο αιώνας αυτός θεωρείται ο αιώνας του ορθολογισμού και του φιλελευθερισμού.
Είναι χρήσιμο ωστόσο να λεχθεί ότι η διαμόρφωση του πνευματικού κινήματος στηρίζεται στις επιστημονικές ανακαλύψεις και στις διάφορες αλλαγές που επηρέασαν σημαντικά τη ζωή του ανθρώπου.
Αξίζει ιδιαίτερης προσοχής να επισημάνουμε ότι ο Διαφωτισμός είναι αισιόδοξος, εμπιστεύεται στη λογική ικανότητας του ανθρώπου, πιστεύει στην πρόοδο και ανοίγει το δρόμο για κάθε είδους ελευθερία. Και όπως επισημαίνει ο Κ.Θ.Δημαράς « Για τον Διαφωτισμό ο ορθός λόγος είναι ισχυρότερος από οποιαδήποτε παράδοση και οποιαδήποτε αυθεντία».
Κομβικό σημείο αναφοράς αποτελεί η Γαλλία, η οποία κατά τον 18ο αιώνα γνώρισε μια περίοδο άνθησης, οικονομικής ευημερίας και εσωτερικής ειρήνης. Και είναι γνωστό ότι κατά την περίοδο αυτή η γαλλική γλώσσα και ο γαλλικός αυλικός πολιτισμός των Βερσαλλιών ακτινοβολούσαν..
Με την εννοιολογική αυτή προσέγγιση ο Διαφωτισμός προσπαθούσε να διδάξει τους ανθρώπους να ερευνούν σε βάθος και να προβαίνουν σε μια κριτική ανάλυση για τις αρχές και εξουσίες που είχαν την προέλευσή τους από τον μεσαίωνα «τη γνώση από τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις».Σε τούτο το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε ότι το εν λόγω πνευματικό κίνημα επέβαλλε , η έρευνα και η ανάλυση να στρέφοναι προς όλους τους τομείς . Επιθυμία τους ήταν η επιστήμη, η θρησκεία, ο νόμος, το έθιμο, η τέχνη κλπ., να ερευνώνται και αναλύονται κατά τρόπο ορθολογικό.
Οσον αφορά τον νεοελληνικό Διαφωτισμό αυτός ήταν «ένα ανοργάνωτο κίνημα πνευματικής, πολιτιστικής, εθνικής και ηθικοπολιτικής αφύπνισης του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού».Και όπως αναφέρει ο Μεσολογγίτης καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου Αριστόβουλος Μάνεσης το ελληνικό πνευματικό κίνημα αποτελούσε τμήμα του ευρωπαικού Διαφωτισμού που είχε προηγηθεί, πλην όμως δεν το αντέγραψε. Ηθελε να προσαρμόσει τις ιδέες του προς τις ανάγκες και τις ιδιομορφίες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και να βοηθήσει στην απόκτηση μιας νέας κοινωνικής συνείδησης κατά τις απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής.
Σημαντικό στοιχείο αναφοράς είναι ότι οι νέες ιδέες που έφερε ο Διαφωτισμός ήταν η ανερχόμενη αστική τάξη, δηλαδή η κοινωνική τάξη, η οποία επιθυμούσε ελευθερία στον κοινωνικό τομέα και πιο μεγάλο μερίδιο στην εξουσία. Ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι η Δυτική Ευρώπη στην οποία άλλωστε παρουσιάζεται το πνευματικό κίνημα σκόπευε να λυτρωθεί ο άνθρωπος από τιςπρολήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την αυθεντία του Κράτους και της Εκκλησίας και να κυριαρχήσει ο ορθός λόγος, το κριτικό πνεύμα, η πραγματική ελευθερία, η ανεξιθρησκία και ο σεβασμός της αξιοπρέπειας του ανθρώπου.
Ας σημειωθεί ότι τόσο ο νεοελληνικός, όσο και ο δυτικοευρωπαικός Διαφωτισμόςείναι πολέμιοι του πολιτικού, κοινωνικού και θρησκευτικού κατεστημένου και ζητάει παιδεία για όλους και απαλλαγή του από την πρόληψη και τη δεισιδαιμονία.
Ειδικότερα σημειώνουμε για τον νεοελληνικό Διαφωτισμό ότι σκοπός ήταν η απελευθέρωση του Εθνους που θα πραγματοποιούνταν με την παιδεία και όπως σημειώνει ο Κοραής «η παιδεία είναι αυτή που θα φέρει την ελευθερία ενώ η έλλειψή της είναι η αιτία όλων των κακών».
Είναι χρήσιμο ωστόσο να λεχθεί ότι ο ελληνικός Διαφωτισμός ήταν έργο ολίγων προσωπικοτήτων σε αντίθεση με τα τεκταινόμενα στην υπόλοιπη Ευρώπη όπου η κοσμική εξουσία υιοθετούσε τα συναισθήματα του Διαφωτισμού.
Τον ευρωπαικό Διαφωτισμό εκφράζουν σημαντικές προσωπικότητες, όπως είναι οΒολταίρος, ο Μοντεσκιέ ,ο Ρουσσώ κ.ά.
Ο Βολταίρος βασικός εκφραστής και εκπρόσωπος της νέας τάσης επεδίωκε την ανύψωση της πνευματικής, της ηθικής και κοινωνικής στάθμης της ζωής του λαού και την απαλλαγή του ανθρώπου από τις προλήψεις και προκαταλήψεις και αγωνιζόταν ενάντια του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας και ήταν υπέρμαχος του δικαιώματος της πνευματικής ελευθερίας.
Ο Μοντεσκιέ ένας από τους πρωτεργάτες του Διαφωτισμού διατύπωσε τις απόψεις του στο έργο « Πνεύμα των Νόμων » στο οποίο εξετάζονται οι μορφές των πολιτευμάτων και η διάκριση των εξουσιών: νομοθετική, δικαστική, εκτελεστική.
Εκφραστής των ιδεών του ευρωπαικού πνευματικού κινήματος υπήρξε και ο Ρουσσώ. Με το έργο του «Κοινωνικό Συμβόλαιο» διατυπώνει τις αρχές που πρέπει να ισχύουν στο πολίτευμα για να εξασφαλίζεται η πολιτική και προσωπική ελευθερία.Ασκησε έντονη κριτική στη σύγχρονή του κοινωνία και πρότεινε την αναμόρφωσήτης, καθώς και την αναμόρφωση της παιδείας. Αξιοσημείωτο είναι ότι από τις ιδέες του Ρουσσώ θα εμπνευστούν οι επαναστάσεις που θα ακολουθήσουν και όλες οι ριζοσπαστικές τάσεις του 19ου αιώνα.
Αξίζει να ειπωθεί ότι στη διάδοση των ιδεών του 18ου αιώνα σπουδαίο ρόλο έπαιξε η έκδοση της Εγκυκλοπαιδείας στο Παρίσι από το 1751 έως το 1772. Πρόκειται για ένα ογκώδες φιλοσοφικό λεξικό των Επιστημών, των Τεχνών και των Επαγγελμάτων με επικεφαλής το Γάλλο φιλόσοφο Ντιντερό και κύριο συνεργάτη του το μαθηματικό και φιλόσοφο Ντ΄Αλαμπέρ .Οι πιο σημαντικοί συνεργάτες του εν λόγω λεξικού ήταν οΒολταίρος, ο Μοντεσκιέ, ο Ρουσσώ, ο φιλόσοφος Ελβέτιος, ο Μπυφόν και από τους οικονομολόγους ο Τυργκό. Συνεργάτες της Εγκυκλοπαιδείας ήταν φιλόσοφοι,επιστήμονες, λογοτέχνες, καλλιτέχνες και άλλοι κορυφαίοι της γαλλικής διανόησης.
Η συμβολή του Ευρωπαικού Διαφωτισμού στην πνευματική αναγέννηση του Εθνους υπήρξε σημαντική. Αναμφισβήτητα τα κείμενα των γάλλων εγκυκλοπαιδιστών καιδιαφωτιστών, τα δόγματα της Γαλλικής Επανάστασης ή η ίδια η Επανάσταση είχαν απήχηση στην Ελλάδα. Οι ιδέες του Βολταίρου και του Ντιντερό είχαν άμεση επίδραση στην εμφάνιση και εξέλιξη του νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Με τα ευνοικά δεδομένα που προυπήρχαν, οι ιδέες του νεοελληνικού Διαφωτισμούεμπνευσμένες από τον Ευρωπαικό Διαφωτισμό και τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης βρήκαν πρόσφορο έδαφος για να αξιοποιηθούν προσαρμοσμένες στις ιδιομορφίες της ελληνικής κοινωνίας.
Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε κατά την περίοδο1750-1821 τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο πνευματικού κινήματος ανάλογου του ευρωπαικού Διαφωτισμού.
Ένα άλλο σημείο το οποίο πρέπει να τονισθεί ιδιαίτερα είναι ότι η πνευματική δραστηριότητα γύρω από θεμελιώδεις ιδέες για ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη ήταν έντονη , η οποία είχε ως σκοπό το φωτισμό των υπόδουλων ελλήνων για να διεκδικήσουν την ελευθερία τους.
Όπως ήδη αναφέρθηκε ο νεοελληνικός Διαφωτισμός ήταν ένα ανοργάνωτο κίνημα αφύπνισης του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού, το οποίο προσπαθούσε να προσαρμόσει τις ιδέες του προς τις ανάγκες και τις ιδιομορφίες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού. Ετσι βοήθησε τον υπόδουλο ελληνισμό να αποκτήσει νέα κοινωνική συνείδηση και ιδεολογία που να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των σύγχρονων καιρών.
Σημαντικοί εκπρόσωποι του νέου ελληνικού πνευματικού κινήματος υπήρξαν ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Ευγένιος Θεοτόκης, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ , ο Δημήτριος Καταρτζής, ο Δανιήλ Φιλιππίδης, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Ανθιμος Γαζής, ο Νεόφυτος Δούκας, Ανώνυμος ο Ελλην (συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας) κ.ά. Πρωτοπόρος όμως του εν λόγω πνευματικού κινήματος ήταν εκτός από τον Ρήγα Βελενστινλή ή Φεραίο και ο Αδαμάντιος Κοραής.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι φωτισμένη προσωπικότητα στον ελληνικό χώρο υπήρξε οεθναπόστολος και μάρτυρας Κοσμάς ο Αιτωλός(1714-1979),ο οποίος βέβαια, δεν συνδέονταν με τον ευρωπαικό Διαφωτισμό αλλά με τις διδαχές του και τις προτροπές του τόνιζε την αξία της παιδείας και την ανάγκη ίδρυσης σχολείων και προέτρεπε τους ακροατές του να διατηρήσουν την πίστη τους που την απειλούσαν εξωτερικοί κίνδυνοι και κήρυττε στο λαό ότι χωρίς γράμματα και σχολεία και το Θεό θα ξεχάσουν οι Ελληνες και πάντα δούλοι θα είναι. Οι Μεσολογγίτες είχαν το προνόμιο να ακούσουν τις διδαχές του ισαποστόλου και εθνομάρτυρα Κοσμά του Αιτωλού,όπως αναφέρει σε πόνημά του ο αείμνηστος Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου Σπύρος Κανίνιας.
Αυτοί ανατάραξαν τα λιμνάζοντα πνευματικά ύδατα, αφύπνισαν συνειδήσεις και άνοιξαν το δρόμο για την πνευματική αναγέννηση του ελληνικού Εθνους.
Εκείνο που έχει σημασία να τονίσουμε είναι ότι οι φορείς του πνευματικού κινήματος του νεοελληνικού Διαφωτισμού απέβλεψαν στην προώθηση της παιδείας του υπόδουλου βυθισμένου στην αμάθεια λαού. Ειδικότερα αναφέρουμε ότι τα σχολεία κατά τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα πληθαίνουν στον ελληνικό χώρο .
Η τουρκοκρατούμενη Ελλάς στα μέσα του 18ου αιώνα χαρακτηρίζεται ως απέραντονσπουδαστήριον. Τα επίσημα σχολεία ,πολλά κρυφά σχολεία συντελούσαν να συνειδητοποιηθεί από τους έλληνες η αξία της πνευματικής τους κληρονομιάς. Ολοι είχαν πεισθεί ότι τα σχολεία, η παιδεία ήταν συνδεδεμένα με την εθνική αναγέννηση
Αναφέρουμε ότι στις παραμονές της ελληνικής επανάστασης υπήρχαν σε λειτουργία 50 σχολεία στην Ηπειρο, πλέον των 40 στη Μακεδονία,20 στη Θράκη,20 στη Θεσσαλία. Σημαντικός αριθμός σχολών λειτουργούσε στην Αθήνα, στη Δυτική Ελλάδα, στην Πελοπόννησο και τα Ιόνια Νησιά ενώ παράλληλα Κέντρα Ελληνικών Σχολών υπήρχαν στη Σμύρνη, τη Κωνσταντινούπολη, τις Κυδωνιές, την Καισάρεια.
Υπογραμμίζεται ότι σε κάθε ελληνική γωνιά ιδρύθηκαν σχολεία στα οποία συρρέουν διδάσκαλοι μορφωθέντες στη Μεγάλη του Γένους Σχολή ,καθώς και στις εντός και εκτός του τουρκικού κράτους ανώτερες ελληνικές σχολές, όπως η Αθωνιάς, Πατμιάς, Μαρουτσαία στα Ιωάννινα, Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, Σχολή Χίου, Σχολή Κυδωνιών, Λύκειο του Βουκουρεστίου κ.ά.
Σημειώνουμε ότι οι γνώσεις που παρείχαν τα κοινά λαικά σχολεία ήταν υποτυπώδεις. Και όπως γράφει ο Κοραής «οι διδάσκαλοι και τα σχολεία της τότε Ελλάδος έδιδαν διδασκαλίαν πολλά πτωχήν, συνοδευομένην με ράβδον πλουσιοπάροχον». Βέβαια, η εξαίρεση υπάρχει σε μερικές αξιόλογες σχολές ,όπως στη Κωνσταντινούπολη, στα Γιάννενα, στη Σμύρνη, στη Χίο, στη Θεσσαλονίκη, στο Μεσολόγγι, στην Αθήνα κ.ά., καθώς και στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού.
Με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καιταρτζή της 21ης Ιουλίου 1774 οι έλληνες ναυτικοί ανέλαβαν την επιχείρηση μεταφοράς και εμπορίας του ρωσικού σίτου και ολόκληρον το διαμετακομιστικόν εμπόριον της Τουρκίας.
Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν μια ήπια πολιτική έναντι των ραγιάδων ενώ διαφαίνεται η οικονομική άνθηση του ελληνισμού κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ουαιώνα που οδήγησε τους έλληνες σε κοινωνική πρόοδο και γενική πνευματική ανάπτυξη, η οποία κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια της τουρκοκρατίας έλαβε μορφή πνευματικού οργασμού.
Αλλωστε και από γενικότερη σκοπιά κατά την ίδια ως άνω περίοδο παρατηρείταιαύξηση του αριθμού της έκδοσης και κυκλοφορίας βιβλίων είτε σε μεταφράσεις ευρωπαικών έργων ,ιδίως γαλλικών είτε σε πρωτότυπες φιλολογικές, επιστημονικές ή φιλοσοφικές συμβολές. Το ίδιο συμβαίνει και με τα διάφορα φυλλάδια, τον περιοδικό τύπο και τις εφημερίδες.
Ένα άλλο σημείο αναφοράς είναι η επαφή με την ευρωπαική σκέψη, η οποία άρχισε να παραμερίζει τη δογματική διδασκαλία που περιοριζόταν στη γραμματική και στα θρησκευτικά. Βαθμηδόν, όμως εισάγεται στα σχολεία η διδασκαλία των θετικών ή εφαρμοσμένων επιστημών, των μαθηματικών, της φυσικής ,της χημείας, της γεωγραφίας και των πρακτικών εφαρμογών της φιλοσοφίας (της λογικής και της ηθικής).
Πέραν των ανωτέρω γνώσεων, η ορθολογική σκέψη της εποχής ωθεί στην έρευνα,την αναζήτηση των αιτίων κάθε φαινομένου και οξύνει το κριτικό πνεύμα.«Στοχάσου και αρκεί» αναγράφεται στην πρώτη σελίδα της Ελληνικής Νομαρχίας, λόγος περί ελευθερίας. Πρόκειται για ένα λαμπρό μνημείο του νεοελληνικού Διαφωτισμού ,ένα επαναστατικό εγκόλπιο εθνικής και δημιουργικής κατήχησης, γραμμένο από τον Ανώνυμο του Ελληνος και τυπωμένο το 1806 στη Βολωνία της Ιταλίας.
Γόνιμο στοιχείο αναφοράς αποτελεί η επιστήμη της φυσικής, η οποία είχε γίνει όργανο πνευματικής απελευθέρωσης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ρήγας Φεραίοςδημοσιεύοντας στα 1870 το βιβλίο του «Φυσικής Απάνθισμα» σημειώνει πάνω σ΄αυτό:« όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Και ο Κολοκοτρώνης για το συγγραφικό, μεταφραστικό και εν γένει διαφωτιστικό έργο του Ρήγα αναφέρει:«εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας, το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του Θεού, όσο το αίμα του άγιο' έγραψε τροπάρια άλλο σόι ».
Ο Ρήγας ήταν επαναστάτης, οραματιστής, πρωταγωνιστής και πρωτομάστορας της εθνικής και πολιτικής ελευθερίας, ο πρόδρομος του Ελληνικού Διαφωτισμού, μια πολυδιάστατη προσωπικότητα. Και όπως αναφέρει ο καθηγητής του πανεπιστημίου Αθηνών Πασχάλης Κιτρομηλίδης «Παρά τη θανή του, ο σπόρος που έσπειρε ρίζωσε και κάρπισε».
Eπηρεασμένος από τις ιδέες του ευρωπαικού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης μεταφράζει έργα με τα οποία οι έλληνες θα γίνονταν κοινωνοί της δυτικής σκέψης. Ο ίδιος ανέπτυξε έντονη συγγραφική και εκδοτική δραστηριότητα. Με το έργο του «Φυσικής Απάνθισμα» από γερμανικά και γαλλικά συγγράμματα Φυσικής ,που δημοσίευσε το 1790 και με το «Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών» προσπάθησε να προσφέρει σε μια κοινωνία βυθισμένη στην αμάθεια, στις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες απαλλαγμένη από την υποκρισία των κοινωνικών ηθών. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το 1797 ο Ρήγας τύπωσε τη «Χάρτα της Ελλάδος» που δείχνει την έκταση και την ακτινοβολία του αρχαίου και του νέου ελληνισμού.
Είναι άξιο προσοχής να ειπωθεί ότι με το φλογερό «Θούριο» ο Ρήγας και με τα άλλα επαναστατικά του τραγούδια ενθουσίαζε και ξεσήκωνε τους ραγιάδες κατά της τυραννίας. Και όπως γράφει ο Πουκεβίλ « Οι έλληνες πολεμούσαν έχοντας στα χείλη τους τις τρομερές στροφές του Ρήγα » ενώ ο Τετσέρτης χαρακτηρίζει το Θούριο ως το ωραιότερο άσμα της ελληνικής φυλής.
Μια άλλη κορυφαία πνευματική μορφή του ελληνικού Διαφωτισμού και της ευρωπαικής Λογιοσύνης της εποχής και εκφραστής των ιδεών του πνευματικού κινήματος ήταν και ο Αδαμάντιος Κοραής, δεσπόζουσα μορφή των Ελληνικών Γραμμάτων η « πολυμερεστέρα διάνοια της νεωτέρας Ελλάδος». Εργάστηκε για την ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας και για την πνευματική αναγέννηση του ελληνισμού. Εχει συνδέσει το όνομά του με τη συστηματική προσπάθεια για τημετακένωση της ευρωπαικής παιδείας, τη μετάδοση των ευρωπαικών πνευματικών επιτευγμάτων στον ελληνικό χώρο , κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας.Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα παιδαγωγικά θέματα.
Ο Κοραής παράλληλα με τις εκδόσεις των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, με τις απόψεις του για την νεοελληνική γλώσσα, θέλησε ,όπως έχει παρατηρηθεί να «μεταβάλει τους κληρονόμους των μεσαιωνικών ρωμιών εις συνειδότας Ελληνας» που θα γνώριζαν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και θα γίνονταν δέκτες του ευρωπαικού πολιτισμού.
Τα πρώτα βιβλία του είναι θρησκευτικού περιεχομένου, όπως η Ορθόδοξη Διδασκαλία,η Μικρά Κατήχησης 1782,1783 και ακολούθησαν μέχρι το 1798 οι ιατρικές μελέτες. Με την Αδελφική Διδασκαλία ,η οποία υπήρξε δριμύτατο κατηγορητήριο κατά των εθελοδούλων και των συντηρητικών και με το «Ασμα Πολεμιστήριον» αναπτύσσει τις πολιτικές αντιλήψεις του.
Τέλος, στο πλούσιο πνευματικό του έργο πρέπει να προσθέσουμε και τις πενήντα περίπου εκδόσεις έργων της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας.
Συνοψίζοντας την αναφορά μας στην επίδραση του ευρωπαικού Διαφωτισμού στη διαμόρφωση και εξέλιξη της πνευματικής αναγέννησης του Εθνους (Νεοελληνικός Διαφωτισμός) μπορούμε να πούμε ότι ο δυτικοευρωπαικός Διαφωτισμός συνέβαλε σημαντικά στην αναγέννηση του ελληνικού Εθνους με τη διάδοση των ιδεών και των στόχων του , με τη βοήθεια των διανοουμένων της εποχής .
Αναφέραμε ότι η συμβολή του Διαφωτισμού, των φιλοσόφων και των Λογίων για την ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας υπήρξε καθοριστική τόσο από την πλευρά της απελευθέρωσης του Εθνους από την τουρκική τυραννία, όσο και από την πλευρά της αφύπνισης του βυθισμένου στην αμάθεια ελληνισμού που κυριαρχούσε την εποχή εκείνη. Και όπως αναφέρει ένας από τους εκφραστές των ιδεών του πνευματικού κινήματος ο Αδαμάντιος Κοραής παθιασμένος για ελευθερία και παιδεία : «Η παιδεία είναι αυτή που θα φέρει την ελευθερία, ενώ η έλλειψή της είναι αιτία όλων των κακών».
